ŚWIĘTY PARK KALWARYJSKI
O uznaniu Sanktuarium Pasyjno – Maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej za światowe dziedzictwo oraz o jego walorach, z Prof. dr hab. inż. Anną Mitkowską, autorką dokumentacji wpisu sanktuarium na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, rozmawia o. Tarsycjusz Bukowski OFM. Wywiad ukazał się w „Pielgrzymie Kalwaryjskim”.
o. Tarsycjusz: Pani Profesor, jak rozpoczęła się Pani przygoda z Kalwarią Zebrzydowską i jak doszło do tego, że podjęła się Pani przygotowania dokumentacji o sanktuarium, by mogło być uznane za Światowe Dziedzictwo?
Prof. Anna Mitkowska: Moje związki z sanktuarium zaczęły się na etapie pracy magisterskiej na temat dróżek w Kalwarii Zebrzydowskiej. Wykonywałam inwentaryzację roślinności. Bezpośrednio po studiach klasztor zwrócił się do mnie z prośbą o przygotowywanie rozmaitych ekspertyz dotyczących urządzania dróżek i elementów krajobrazowych na dróżkach. Ta współpraca trwała przez kilkanaście lat, do momentu, kiedy Generalny Konserwator Zabytków, Profesor Tomaszewski, powziął myśl, aby spróbować wpisać Kalwarię Zebrzydowską na Listę Światowego dziedzictwa UNESCO. Zwrócono się do mnie z prośbą o przygotowanie dokumentacji, którą udało mi się zebrać w ekspresowym czasie – w ciągu trzech miesięcy – tak, że gładko przeszła przez komisję UNESCO. W 1998 roku, ekspert UNESCO, dr Klaus von Krosgik, wizytował Kalwarię i potwierdził wybitne, uniwersalne wartości, wyartykułowane przeze mnie w dokumentacji. I nastąpiła decyzja komitetu Światowego Dziedzictwa o wpisie Kalwarii Zebrzydowskiej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co nastąpiło 1 grudnia 1999 roku.
Co jest w Kalwarii najbardziej wyjątkowego, co zaważyło o tym, że światowa instytucja uznała nieocenioną wartość sanktuarium uznając to miejsce za dziedzictwo całego świata?
Wątki są rozmaite. Generalnie rzecz biorąc, kalwaria została wpisana jako obiekt krajobrazowy, ale oczywiście sakralny. A bardziej szczegółowo: Kalwaria Zebrzydowska jest chyba najwybitniejszym europejskim przykładem ruchu kalwaryjskiego, który rozwinął się poczynając od końca XV wieku we Włoszech i intensywniej później w krajach europejskich w ciągu XVII i XVIII wieku. W ramach obiektów kalwaryjskich, tutaj nastąpiło perfekcyjne przetransponowanie modelu jerozolimskiego do lokalnych uwarunkowań topograficznych z dróżkami pojmania i Drogą Krzyżową. Odbywało się to wedle wskazań Adrychomiusza z 1854 roku. Kalwaria Zebrzydowska wśród kalwarii europejskich odznacza się najbardziej finezyjnym przetransponowaniem tego modelu jerozolimskiego do lokalnych uwarunkowań. Ciekawostką jest to, że kalwarie pomyślane są jako rodzaj makiety Jerozolimy, Miasta Świętego, a więc spodziewalibyśmy się krajobrazu miejskiego, a mamy do czynienia z krajobrazem parkowym. Tutaj została wprowadzona taka ideowa siatka ulic jerozolimskich, na które nałożono poszczególne stacje drogi pojmania i Drogi Krzyżowej z połączeniem tras pielgrzymkowych o charakterze parkowym, krajobrazowym, co stanowi o wyjątkowości tego obiektu. Równocześnie Kalwaria jest jednym z największych terytorialnie obiektów kalwaryjskich w skali europejskiej. Jest około trzykrotnie większa od układu jerozolimskiego. Większość kalwarii europejskich nawiązuje skalą wprost do Jerozolimy, natomiast tutaj mamy przeskalowanie całego obiektu w układ krajobrazu.
Można mówić o połączeniu walorów architektonicznych, przyrodniczych i duchowych?
Tak. Oczywiście, że tak. Z jednej strony walory przyrodnicze, związane z alejami pielgrzymkowymi, które zresztą wytyczane były w substancji istniejącego tutaj wcześniej zwartego lasu. Później, w ciągu XIX wieku, nastąpiły dosadzenia drzew na niektórych fragmentach dróżek. Druga sprawa, to walor artystyczny poszczególnych kaplic kalwaryjnych, które odznaczają się stylistyką manierystyczną. Są autorstwa Pawła Baudartha, niderlandzkiego architekta, dworzanina Mikołaja Zebrzydowskiego. Ale oczywiście najważniejszą sferą dróżek jest ta warstwa duchowa, kultowa, związana z kultem Męki Pańskiej i z poszczególnymi stacjami kalwaryjskimi, które odznaczają się swoistym sacrum krajobrazowym.
Jaka jest rola duchowych walorów sanktuarium, które także zostały dostrzeżone przez decydujących o wpisie Kalwarii na listę UNESCO?
Same obiekty architektoniczne nie wystarczyłyby do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa. Ich jakość stanowi jeden z elementów wartości tego obiektu, wzbogacając układ sakralnego parku pielgrzymkowego. Podkreślam tę sakralność. W sztuce ogrodowej istnieje kategoria obiektów ogrodowych o sakralnej warstwie treściowej i to jest ten święty ogród kalwaryjski, świątynia na wolnym powietrzu, gdzie każdy element stanowi strefę sacrum krajobrazowego i z tej racji podlega ochronie.
Szczególną wartością wśród europejskich obiektów kalwaryjskich jest to, że od czterystu lat istnienia Kalwarii Zebrzydowskiej jest to nieustająco obiekt żywy, o żywym ruchu pielgrzymkowym, w przeciwieństwie do wielu europejskich kalwarii, które właściwie zamarły, albo są odwiedzane sporadycznie przez turystów. Tutaj ten ruch jest szczególnie żywy i właściwie ciągle nasilający się, co stanowi też wybitną wartość tego obiektu w utrzymaniu funkcji kalwarii od początków jej istnienia do dzisiaj.
Na czym polega fenomen pielgrzymowania na Kalwarię?
Wydaje mi się, że jest taki, jak został zawarty w założeniach kalwaryjskich. Są to europejskie imitacje Chrystusowych miejsc jerozolimskich. Pielgrzymka do każdego obiektu kalwaryjskiego zastępuje pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Tutaj mamy do czynienia z dwojakiego rodzaju pielgrzymowaniem. Pierwsze – całkowicie kameralne, indywidualne, ale też wielkie zgromadzenia pielgrzymkowe, czy grupy, a także wielkie uroczystości. Tutaj trzeba wspomnieć o Misteriach kalwaryjskich, dróg maryjnych i dróg Chrystusowych, które rozgrywają się w Wielkim Tygodniu i w sierpniu w czasie uroczystości maryjnych, gdzie w Kalwarii Zebrzydowskiej zbierają się rzesze pielgrzymów, równocześnie przeżywając tajemnice męki Chrystusa, czy tajemnice życia i śmierci Najświętszej Maryi Panny.
W czym prócz ruchu pielgrzymkowego przejawia się żywotność Kalwarii Zebrzydowskiej?
Jednym z elementów stanowiących o wartości Kalwarii Zebrzydowskiej są żywe misteria kalwaryjskie. One są kultywowane wedle czterechsetletniej tradycji. Były pewne przerwy, ale generalnie można powiedzieć, że sięgają czterystu lat i istnieją do dzisiaj, co więcej, rozkwitają w sposób bardzo rozbudowany. Zgodnie z tradycją są kultywowane na dróżkach przyciągając rzesze pielgrzymów. Jest to taki specyficzny religijny teatr pielgrzymkowy, który rozgrywa się na dróżkach, a dróżki powstały właściwie dla tychże misteriów kalwaryjskich.
Kalwaria Zebrzydowska od początku przyciągała tłumy pątników, jednak związek św. Jana Pawła II z Kalwarią oraz wpis sanktuarium na listę UNESCO miały wpływ na zwiększenie liczby osób nawiedzających to miejsce.
Jest to kolejny wątek wartości tego miejsca. Związanie z osobą Karola Wojtyły – najpierw małego dziecka, który z ojcem pielgrzymował do Kalwarii Zebrzydowskiej, a później jako Ojciec Święty. Jan Paweł II jako papież odwiedził Kalwarię dwukrotnie. Z tego powodu Kalwaria Zebrzydowska bywa nazywana kalwarią papieską. Rzeczywiście obiekty wpisywane na Listę Światowego dziedzictwa również wiązane są ze znakomitymi osobistościami. Tutaj niewątpliwie postać św. Jana Pawła II stanowiła ważny przyczynek do określenia wszystkich wartości Kalwarii Zebrzydowskiej. Również Benedykt XVI był w Kalwarii Zebrzydowskiej potwierdzając tę papieskość Kalwarii.
To jest wartość obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa. W skali całej kuli ziemskiej wielu turystów wyznacza sobie trasy zwiedzania poprzez obiekty wpisane na tę listę. Po wpisie Kalwarii Zebrzydowskiej na tę listę ruch pielgrzymkowy, który w Kalwarii był zawsze duży, w sposób skokowy jeszcze się zwiększył.
Dziękuję Pani za przedstawienie głównych walorów Sanktuarium Pasyjno – Maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz za przypomnienie o niegasnącej potrzebie tego miejsca dla pielgrzymów oraz jego stróżów. Bardzo dziękuję za rozmowę.
Dziękuję.
