Pieśni Kalwaryjskie

Bracia Mniejsi zwani w Polsce bernardynami od początku swojej działalności dostosowywali sposoby pracy duszpasterskiej do potrzeb ludzi, wśród których lokowano obserwanckie klasztory. Ich ośrodki skupiały wiernych nie tylko na nabożeństwach liturgicznych. Bernardyni znani byli z propagowania obrzędów para liturgicznych w języku polskim, i zakładania grup duszpasterskich¹. Liczne nabożeństwa ku czci świętych, Matki Bożej, a także kult Męki Pańskiej, były sposobem na rozbudzanie ducha pobożności. Pobożność pasyjna jest cechą charakterystyczną franciszkańskiego zakonu, dlatego ten rys szczególnie mocno był akcentowany. Znaną formą tej pobożności były Godzinki o Męce Pańskiej. Najbardziej, jednakże najbardziej popularny był Żołtarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu. Autorem pieśni jest bł. Władysław z Gielniowa². On i inni bernardyni pisali pieśni po polsku oraz rozpowszechniali je podczas prowadzonych misji, rekolekcji i głoszonych kazań. Praktyka oddziaływania na wiernych przez śpiew pobożnych pieśni była nowatorskim sposobem ewangelizacji i pogłębiania religijności wiernych³. W połowie XVI wieku w środowisku bernardyńskim powstały dwa kancjonały rękopiśmienne zawierające zbiory pieśni ludowych: tzw. Kancjonał puławski (zawiera ok 40 pieśni) oraz Kancjonał kórnicki⁴. Pieśni religijne pełniły wówczas ważną rolę katechetyczną. Były swoistym katechizmem dla modlącego się ludu. Zawarte w nich treści nie tylko pobudzały do pobożnych rozmyślań, ale też w pewien sposób „nauczały” prawd wiary.

W 1604 roku bernardyni objęli opiekę nad założonym dwa lata wcześniej sanktuarium, które Mikołaj Zebrzydowski budował jako „kopię” Jerozolimy⁵. Bracia Mniejsi przybyli na zaproszenie fundatora i pomysłodawcy tegoż miejsca i rozpoczęli organizować życie religijne wokół powstających „Dróżek”, upamiętniających miejsca Męki Pańskiej i życia Maryi. Już w 1611 roku o. Marian Postękalski OFM wydał modlitewnik zawierający teksty i śpiewy do nabożeństwa⁶. Szybki rozwój sanktuarium i duży napływ pielgrzymów spowodował w krótkim czasie powstanie kolejnych modlitewników. Początkowo, w czasie nabożeństw wykonywano śpiewy łacińskie, dlatego uczestniczyli w nich tylko zakonnicy i nieliczni pątnicy⁷. Były to głównie łacińskie hymny i psalmy. Ponieważ większość uczestników nie rozumiała tych śpiewów, bernardyni wprowadzali polskie tłumaczenie tekstów. Zaczęto korzystać z już gotowych pieśni pasyjnych i maryjnych, ale powstawały też nowe. Autorami pierwszych śpiewów polskich byli Ks. Stanisław Grochowski i Ks. Abraham Rożniatowski⁸. Z biegiem czasu, prowadzenia nabożeństw podjęli się również świeccy. Ludzie coraz chętniej przybywali na Kalwarię, szczególnie na czas głównych uroczystości ku czci Męki Pańskiej. Późniejsze śpiewy, typowe dla sanktuarium w Kalwarii tworzyli pątnicy i przewodnicy grup, a także „dziady kalwaryjskie”⁹. Można wyczuć w nich motywy jakie kierowały ludźmi modlącymi sie w sanktuarium. Przeważają treści pasyjne, pobożność ludowa, duch pokuty¹⁰. Niejednokrotnie teksty te są proste, nawet naiwne, ale zdaje się, również bardzo poetyckie i wzniosłe. Wiele z nich pielgrzymi chętnie używają do dziś. Gatunkowo są niejednolite. Można znaleźć Lamenty, Żale, rozmowy z Matką Bożą, cierpiącym Jezusem, wierszowane opowieści o Męce Pańskiej, życiu, śmierci, czy Wniebowzięciu NMP¹¹. Przez wieki utrwalił się zwyczaj specyficznego wykonywania tych śpiewów. Pieśni wykonywane są w drodze do kolejnych stacji. Ponieważ trudno jest iść i jednocześnie czytać, dlatego tylko przewodnik posiada cały tekst pieśni, śpiewa pierwszy wers, który powtarzają wierni. Recytuje bądź śpiewa następne zwrotki, które też są powtarzane przez wszystkich. Całość uzupełnia refren wykonywany spontanicznie. Metoda ta zwana „przepowiadaniem” okazała się bardzo praktyczna, dlatego do dziś podtrzymywany jest ten sposób śpiewu. Wiele pieśni kalwaryjskich i tych powstałych w innych miejscach, bądź w innym celu, jest śpiewanych na kilka melodii. Pomimo próby ujednolicenia tych śpiewów przez wydanie Śpiewnika Kalwaryjskiego¹², wielość melodii żyje wśród przybywających pielgrzymów i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Pierwszy zbiór drukowanych pieśni kalwaryjskich pojawił się w 1802 roku staraniem o. Pankracego Folwarskiego OFM, pt. Śpiewnik¹³. W kolejnych latach pojawiało się wiele pozycji w formie broszur wydawanych przez sprzedających na kalwaryjskich odpustach, bądź indywidualnych wydawców. Najnowszą pozycją jest Śpiewnik Kalwaryjski z 1980 roku opracowany przez Calvarianum. W 1984 roku, wydano śpiewnik po raz drugi, w 1989 po raz trzeci¹⁴. W 2011 roku ukazało się wydanie czwarte, poprawione.

Istnieją trzy rodzaje nabożeństw odprawianych na „Dróżkach”¹⁵. Są to Dróżki Pana Jezusa, Dróżki Matki Bożej oraz Dróżki za zmarłych. W takie też kategorie można zebrać kalwaryjskie śpiewy.

Kalwaryjskie pieśni o Męce Pańskiej składają się z bardzo wielu zwrotek, ponieważ odległości pomiędzy kaplicami są dosyć duże. Opowiadają historię męki Jezusa. Wiele z nich kryje w sobie wątki apokryficzne, jednak nie przeczą one przekazom ewangelicznym. Nie posiadają wyszukanej formy muzycznej, czy wzniosłego teologicznie tekstu. Ich wielkość tkwi w prostocie oraz świadomości zaangażowania modlących się pątników. Najbardziej znanymi i najchętniej używanymi są: Gdy miły Jezus był w Betanii, Wielka to miłość Boga Ojca była, Pamiętaj człowiecze na Jezusa, Pójdźcie chrześcijanie pozdrowić krzyż święty, O Najświętsza twarzy mego Pana. Ciekawą propozycją dla modlących się, jest pieśń Już wychodzę w drogę mąk, śmierci Jezusa. Składa się ona z kilkunastu części z zaznaczeniem, po której stacji należy śpiewać konkretne zwrotki.

Razem z rozwojem Dróżek Męki Pańskiej, powstawało też nabożeństwo Dróżek Matki Bożej, a co za tym idzie powstawanie pieśni maryjnych. Szczególny ich rozwój związany jest z kultem cudownego obrazu Madonny z Dzieciątkiem, zwanej Kalwaryjską¹⁶. Powstawały pieśni, które wspominają wędrówkę Maryi drogą Męki Jej Syna, pieśni mówiące o Jej zaśnięciu i nadzwyczajnych okolicznościach, które towarzyszyły temu wydarzeniu, o wniebowzięciu Maryi, oraz pieśni, które pielgrzymi śpiewają przed wizerunkiem Matki Bożej w cudownej kaplicy, szczególnie pieśń Matko, przed Twoim obrazem. Najbardziej znaną pieśnią, jest Gwiazdo śliczna, wspaniała, dziś śpiewana w całej Polsce. Tekstem wspólna dla Jasnej Góry i Kalwarii, ale odmienna melodią, wprowadza różne tytuły NMP znane w danym regionie kraju¹⁷.   

Obok pieśni „do Pana Jezusa” oraz „do Matki Bożej”, istnieją też pieśni „za duszami w czyśćcu cierpiącymi”, np. Jezu w Ogrójcu mdlejący, lub Mój Stróżu Aniele, „Pieśni o św. Janie Pawle II”, pieśni „o świętych Franciszkańskich” oraz „pieśni dziadowskie”¹⁸. Autorstwo tych ostatnich przypisuje się „dziadom kalwaryjskim” przybywającym na odpusty do sanktuarium. Są one różnorodne tematycznie. Jedne opowiadają o wydarzeniach związanych z życiem sanktuarium, losami Ojczyzny, np. Pieśń o wojnie Polaków z Prusakami w roku 1794. Wiwat, wiwat, wiwat! Zwycięstwo naszego…, inne opowiadają o życiu świętych, np. Pieśń o świętej Barbarze, Za starosty Marcyjana, cesarza Maksymiliana…, lub nawołują pątników do pokuty, nawrócenia, np. Posłuchajcie grzesznicy o straszliwym sądzie.   

Niektóre z pieśni kalwaryjskich ukazały się w wersji audio. W 2003 roku wydano płytę CD pt. Kalwaryjskie pieśni o Matce Bożej. Na płycie znalazło się 13 utworów. Obok tradycyjnych pieśni kalwaryjskich na płycie umieszczono też nowe utwory, np. Matko Boża Kalwaryjska (sł. i muz. o. Azariasz Hess), czy Hejnał Kalwaryjski (sł. o. Stanisław Szydełko, muz. Andrzej Nikodemowicz). Głównym wykonawcą pieśni jest o. Azariasz Hess OFM. Niektóre pieśni, np. Gdy miły Jezus był w Betanii, Dobranoc Maryjo, czy Matko Boża Kalwaryjska, śpiewa Eleni. Śpiew podejmują też o. Julian Śmierciak, Beata Łazarz, Aleksandra Łazarz i Agnieszka Symela. Do nagrania zaangażowano także Grzegorza Górkiewicza, który zajął się aranżacją i nagraniem instrumentalnym oraz grą na instrumentach klawiszowych. Producentem jest studio nagrań Fanfara w Lublinie, aranżacji, mix’u, nagrań wokalny oraz masteringu dokonł o. Julian Śmierciak OFM. Na nagraniach niektórych pieśni zachowano sposób ich wykonywania na Dróżkach, tzn. „przepowiadanie”. Płyta jest hołdem wdzięczności wykonawców Matce Bożej Kalwaryjskiej oraz Janowi Pawłowi II, Pielgrzymowi Kalwaryjskiemu. Warto nadmienić, że w 2008 roku płyta zyskała status „Złotej Płyty”.

o. Tarsycjusz Bukowski OFM

********************

^{1 Por. E. Lenart, Sufragia w bernardyńskich rękopisach liturgicznych, [w:] J. Nowak (red.), Misterium Chrystusa w roku liturgicznym, Hlondianum, Poznań 2012, s. 369.}

^{2 Por. A. Martyszewski, Z pieśnią wielkopostną…, dz. cyt., s. 50.}

^{3 Por. M. Korolko, Średniowieczna pieśń religijna…, dz. cyt., s. XX.}

^{4 Por. A. Martyszewski, Z pieśnią wielkopostną…, dz. cyt., s. 57.}

^{5 Por. H. E. Wyczawski, Klasztory bernardyńskie w Polsce, Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 114.}

^{6 Por. Z. Kazanowska, Bernardyni w Kalwarii Zebrzydowskiej zmarli w XIX i XX wieku, [w:] T. Fułat, „Przegląd Kalwaryjski”, 10/2006, s. 521.}

^{7 Por. A. Chadam, O kalwaryjskich pieśniach, [w:] Śpiewnik Kalwaryjski, wyd. IV, Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 2011, s. 12.}

^{8 Por. A. Chadam, O kalwaryjskich pieśniach…, dz. cyt., s. 12.}

^{9 Por. H. E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska, Calvarianum, Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 383.}

^{10 Por. A. Chadam, O kalwaryjskich pieśniach…, dz. cyt., s. 17.}

^{11 Por. A. Chadam, O kalwaryjskich pieśniach…, dz. cyt., s. 17.}

^{12 Śpiewnik wydano staraniem o. Augustyna Chadama. Głównym powodem wydania Śpiewnika Kalwaryjskiego nie było jedynie ujednolicenie śpiewów, ale przede wszystkim ich utrwalenie i zapis muzyczny.}

^{13 Por. H. E. Wyczawski, Kalwaria…, dz. cyt., s. 384.}

^{14 Por. H. E. Wyczawski, Kalwaria…, dz. cyt., s. 384.}

^{15 Trasa „Dróżek” w Kalwarii Zebrzydowskiej liczy ok. 7 kilometrów. Dróżki Pana Jezusa składają się  z 28 stacji (14 stacji pojmania i 14 Drogi krzyżowej), Dróżki Matki Bożej z 28 stacji (wchodzą na nie trzy części: współcierpienie Maryi, pogrzeb MB i wniebowzięcie MB) oraz Dróżki za zmarłych. Na terenie przypominającym ukształtowanie terenu Ziemi Świętej, rozlokowano kaplice i kościoły w odpowiednio wyliczonej od siebie odległości. W czasie przemierzania drogi pomiędzy kaplicami śpiewa się pieśni kalwaryjskie.}

^{16 Łaskami słynący wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej został przyniesiony do klasztoru 5 maja 1641 roku przez Stanisława z Brzezia Paszkowskiego. Obraz obecnie jest umieszczony do kultu publicznego w bocznej kaplicy przylegającej do prezbiterium bazyliki.}

^{17 Śpiewnik Kościelny Ks. Jana Siedleckiego podaje dwie melodie tejże pieśni. Pierwsza, znana w Kalwarii, druga w Częstochowie.}

^{18 Pieśni te zebrał o. Antoni Kluska OFM w 2006 roku. Oprawiony dwutomowy egzemplarz znajduje się w Bibliotece WSD w Kalwarii.}